مقدمه
ویروس کرونا موجب شد که تمام پیش بینیهای صورت گرفته در مورد کمبود نیروی انسانی در بخش سلامت و تبعات ناشی از آن خیلی زودتر از موعد مقرر به وقوع پیوندد و بسیاری از کشورهای دنیا در همین مدت زمان کوتاه به فکر بازنگری در برنامههای بهداشت و سلامت خود افتند و برنامههای مختلفی را برای مقابله و پاسخگویی به این چالش جهانی که احتمالا آخرین آن هم نخواهد بود در نظر گیرند. به طور کلی همه کشورهای دنیا در تأمین نیروی انسانی خود با دو رویکرد کلی "نگاه به درون" و "نگاه به بیرون" روبرو هستند.
در رویکرد اول کشورها با سرمایه گذاری و آموزش استعدادهای داخلی نیروی انسانی مورد نیاز خود را تأمین میکنند و در رویکرد دوم به دلیل اینکه کشورها حداقل در کوتاهمدت توانایی پرورش همه نیروی انسانی موردنیاز خود را در تمامی زمینهها ندارند، از طریق سیاستهای مهاجرتی و با استفاده از مکانیزمهای استخدام نیروی کار ماهر و جذب دانشجویان بینالمللی به تأمین نیروی انسانی مورد نیاز خود میپردازند. بخش بهداشت و درمان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و شیوع بیماری ویروس کرونا نشان داد که در واقع سیستمهای بهداشتی و درمانی بسیاری از کشورها بدون نیروی کار مهاجر قابل تصور نیستند و در طول دوره کرونا بسیاری از کشورها سیاستها و مکانیزمهایی را برای جذب نیروی کار ماهر در بخش بهداشت و درمان بکار گرفتهاند. در اين نوشتار ما ضمن بررسي وضعيت نيروي انساني در بخش بهداشت و درمان در جهان به نقش مهاجران در اين اكو سيستم و همچنين به بررسي وضعيت مهاجرت پزشكان و پرستاران از كشور ميپردازيم.
وضعيت نيروي انساني در بخش بهداشت و درمان در سطح جهان و نقش مهاجران
مطابق با پيشبينيهاي صورت گرفته توسط سازمان بهداشت جهاني، در دهههای آینده نیاز به کارکنان شاغل در زمینههای مرتبط با بهداشت و سلامت به دلایل مختلفی از جمله رشد جمعیت، کهنسالی، تغییر ماهیت بیماریهای مسری و فناوریهای جدید به میزان قابل توجهی در سطح جهان افزایش ميیابد. این افزایش تقاضا با توجه به کمبود کارکنان بهداشتی خصوصاً در کشورهای با درآمد کم و متوسط و علیرغم تلاشها و مداخلات اساسی سازمانهای جهانی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار مرتبط با سلامت از اهمیت بیشتری برخوردار است (WHO, 2016). پیشبینی میشود که تا سال 2030 شیوع بیماریهای غیر واگیر و افزایش جمعیت سالمندان باعث ایجاد تقاضا برای 40 میلیون نیروی کار اضافی در بخش بهداشت و سلامت در سراسر جهان خواهد شد (Bennett, 2016).
مطالعه جهانی فشار (بار) بیماریها (2017) تخمین میزند که فقط نیمی از همه کشورها نیروی کار بهداشتی لازم برای ارائه خدمات مراقبت های بهداشتی با کیفیت را دارند که برای دستیابی به پوشش بهداشت جهانی ضروری است. به عنوان مثال، ایالات متحده به ترتیب در سالهای 2020 و 2025 به یک میلیون و ژاپن به 5/2 میلیون پرستار نیاز دارد و هند با كمبود بیش از 9/3 میلیون پزشك و پرستار روبرو است. همچنین این مطالعات نشان میدهد که نیروی کار جهانی در زمینههای مرتبط با بهداشت و سلامت به طور ناموزون و نابرابر توزیع شدهاند. ناحیه آمریكا با 10 درصد از بار جهانی بیماری، 37 درصد از نیروی كار بهداشتی جهان را در اختیار دارد، در حالی كه ناحیه آفریقا با بار بیماری 24 درصد، تنها 3 درصد از نیروی کار بهداشتی را در اختیار دارد.
پیش¬بینی می¬شود بدون اقدام به موقع و در نظر گرفتن برنامه های ویژه، تا سال 2030 جهان با کمبود 18 میلیون نیروی کار در اين بخش مواجه خواهد بود. همچنين مطابق با گزارشها و آخرین دادههای موجود برای دوره زمانی 2007 تا 2016، در 76 کشور به ازای هر 1000 نفر جمعیت کمتر از یک پزشک و در 87 کشور از هر 1000 نفر جمعیت کمتر از سه نفر پرستار و ماما وجود دارند (WHO Global Health Workforce Statistics, 2017). بنابراین، مسئله کمبود نيروي انساني در بخش بهداشت و درمان و نامتوازن بودن توزيع پراكندگي كادر درمان در در اکثر کشورهاي جهان وجود دارد، به همين دليل و با توجه به برنامههاي مهاجرتي كشورها در راستاي تامين كادر درماني مورد نياز خود طبيعي به نظر ميرسد كه تحرك و جابهجايي نيروي انساني در اين بخش نسبت به ساير حوزهها بيشتر باشد.
به عنوان مثال طی یک دهه گذشته، تعداد پزشکان و پرستاران مهاجر شاغل در کشورهای عضوOECD حدود 60 درصد افزایش یافته است (WHO, 2018). ایالات متحده و انگلیس دو کشور اصلی مقصد پزشکان دارای مهاجر در کشورهای عضو OECD هستند به طوری که بیش از 215000 پزشک متخصص خارجی در سال 2016 در ایالات متحده و بیش از 50 هزار نفر در انگلستان مشغول به کار بودهاند. نمودارهاي زير سهم پزشكان و پرستاران مهاجر در كشورهاي عضو اتحاديه اروپا در سال 2019 را نشان ميدهد:
نمودار 1- سهم پزشکان خارجی در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در سال 2019، (OECD, 2021).